WOJNA (NIE) ZACZĘŁA SIĘ NA WESTERPLATTE.WESETRPLATTE. W OBRONIE PRAWDY [Fragment książki]

Nie byli posągami, ale ludźmi…

      Słowa będące tytułem tego rozdziału, trafnie definiują życiową drogę dwójki doświadczonych oficerów: majora Henryka Sucharskiego, syna szewca – chłopa ze wsi Gręboszów pod Tarnowem, i kapitana Franciszka Dąbrowskiego, potomka znakomitego rodu o wiekowych tradycjach wojskowo – patriotycznych. To na ich barkach we wrześniu 1939 roku spoczęła odpowiedzialność za kierowanie – zgodnie z rozkazami – dwunastogodzinną obroną Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte. Podjęcie dłuższej obrony, przy braku wsparcia ogniowego ze strony własnych jednostek lądowych i morskich, równało się skazaniu przeszło dwustuosobowej załogi na nieuchronną śmierć. I chociaż podczas pełnych dramatyzmu siedmiodniowych walk, gdy z każdą godziną pogarszały się warunki obrony, dochodziło do burzliwych dyskusji między komendantem a jego zastępcą na temat celowości i sensu kontynuowania oporu, obaj niewątpliwie zasługują na szacunek potomnych.

     Spróbujmy prześledzić przebieg ich służby wojskowej do 1 września 1939 roku, gdy pierwsze eksplozje pocisków pancernika SCHLESWIG-HOLSTEIN wyrwały ze snu jeszcze zgodnych Sucharskiego i Dąbrowskiego.

     Gdy w ostatnim miesiącu 1938 roku major Henryk  Sucharski został przeniesiony z 35. Pułku Piechoty w Brześciu nad Bugiem na stanowisko komendanta WST na Westerplatte, był on już szóstym dowódcą polskiej składnicy amunicyjnej. Miał wówczas czterdzieści lat i był kawalerem Krzyża Orderu Virtuti Militari. Gdy wybuchła druga wojna światowa tylko on z pięciu oficerów obsady składnicy miał doświadczenie wojenne. Reszta po raz pierwszy brała udział w działaniach zbrojnych, przeszli tylko szkolenie wojskowe.

     Urodził się 12 listopada 1898 roku we wsi Gręboszów jako jeden z dziewięciorga dzieci miejscowego szewca Stanisława i Agnieszki z domu Bojko, pochodzącej z rodziny postępowego ludowca. Dziś nie został nawet ślad po wiejskiej chałupie krytej strzechą, w której Henryk spędził pierwszych kilkanaście lat swego życia. Miał zaledwie sześć lat, gdy rozpoczął dwuletnią naukę w miejscowej szkółce ludowej. W latach 1908-1909 uczęszczał do czteroklasowej szkoły w Otfinowie nad Dunajcem. O trudnej sytuacji materialnej Sucharskich  świadczy fakt, iż zanim jedenastoletni młodzieniec został uczniem gimnazjum, Jakub Bojko, wójt gręboszowski, wydał chłopcu świadectwo ubóstwa. Bardzo dobre wyniki w nauce zachęcały do podejmowania kolejnych wysiłków. Próbą znalezienia rozwiązania finansowych problemów było pismo Henryka Sucharskiego do Rady Szkolnej Krajowej z prośbą: „o łaskawe uwolnienie go od opłaty czesnego”. Pismo rozpatrzono pozytywnie i w 1909 roku został on uczniem II Cesarsko-Królewskiego Gimnazjum w Tarnowie. Nauka nie sprawiała mu kłopotów. W przedostatnim roku nauki otrzymywał stypendium, przyznane przez Wydział Powiatowy w Dąbrowie, a pochodzące z funduszu utworzonego z okazji 60. rocznicy panowania cesarza Franciszka Józefa.

     Jako dziewiętnastolatek w dniu 13 lutego 1917 roku został z poboru powołany do wojska austriackiego. Swoją przygodę z mundurem zaczął od służby w Batalionie Zapasowym 32. Pułku Strzelców w Bochni (Landwehr Inf. Regiment Nr 32). Mimo ukończonej szkoły Henryk nie otrzymał zgody na przystąpienie do egzaminu dojrzałości. Sytuacja zmieniła się dopiero kilka miesięcy później, gdy w połowie listopada na mocy rozporządzenia Cesarsko-Królewskiej Rady Krajowej z 1914 roku jako wojskowy uzyskał tzw. maturę wojenną. Ów egzamin był przepustką do dalszej kariery zawodowej.

      Między listopadem 1917 a lutym 1918 roku odbył w Opatowie przyspieszony kurs dla oficerów rezerwy. Po kolejnych trzech miesiącach służby, 21 maja, jako kadet-aspirant wyruszył z 42. Kompanią Marszową na front włoski. Służył w 9. Kompanii 32. Pułku Strzelców. Dowodził batalionem szturmowym podczas ciężkich walk nad rzeką Piavą. Tam też zachorował na malarię. Po blisko miesięcznym pobycie w szpitalu polowym nr 407 w San’stino oraz szpitalu garnizonowym w Cilli w Styrii w listopadzie 1918 roku wrócił do kraju. Przeszedł krótki okres rekonwalescencji. W tym czasie nadarzyła się sposobność do zrzucenia wrogiego munduru. Wkrótce jednak znów trafił do wojska.

      Dnia 7 lutego 1919 roku został powołany do Wojska Polskiego z przydziałem do 16. Pułku Piechoty w Tarnowie, który skierowany na Śląsk Cieszyński brał udział w walkach z Czechami o Zaolzie. Była to wówczas wojna dla Polski obronna, gdyż to Czesi zerwali pierwszą ugodę w sprawie pokojowego podziału Śląska Cieszyńskiego.

     Od uzgodnienia porozumienia w sprawie zawieszenia broni Henryk Sucharski pełnił służbę na linii demarkacyjnej pomiędzy Cieszynem a Jabłonkowem. Wiemy, że w czerwcu 1919 roku służył w wojsku w stopniu kaprala. Gdy z końcem tego roku znalazł się na froncie litewsko-białoruskim, 3 listopada został awansowany do stopnia podchorążego. Nie czekał długo na kolejny awans. Już w styczniu 1920 roku uzyskał nominację na pierwszy stopień oficerski, a jako ochotnik został przydzielony na stanowisko dowódcy kompanii w Batalionie Szturmowym 6. Dywizji Piechoty. Uczestnicząc w walkach, wykazał się wielką odwagą w bitwie pod Połnicą-Bogdanówką w dniu 30 sierpnia 1920 roku, za co został odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari V klasy. Podczas starć na Ukrainie, dowodząc kompanią 20. Pułku Piechoty w Krakowie, brał udział w walkach z konnicą Budionnego pod Lwowem. Po tym, jak doszło do zawieszenia broni w wojnie polsko-sowieckiej, przebywał w rejonie Szepietówki.

     Od 1920 roku Sucharski stacjonował w Krakowie. Ze względu na specyfikę służby wojskowej dość sporadycznie przyjeżdżał do rodzinnego Gręboszowa. Był bardzo skryty i małomówny. Z pewnością te cechy charakteru spowodowały, że miał trudności w nawiązywaniu bliższych stosunków koleżeńskich z podległymi mu oficerami. Wzorem wielu ówczesnych młodych oficerów Wojska Polskiego należał do osób ambitnych, pilnych i sumiennych. Niewątpliwie te cechy wyniósł z domu rodzinnego. Tak też go oceniali przełożeni. Potwierdzeniem tego jest opinia  służbowa z dowództwa 20. Pułku Piechoty, pochodząca z 1921 roku:

     […] Jako oficer liniowy bardzo energiczny, pilny, punktualny i sumienny, dobry dowódca plutonu, instruktor i wykładowca. Charakter w ustaleniu, lecz szczery i otwarty, posiada wysokie poczucie godności własnej i honoru oficerskiego, uczciwy i koleżeński, lubiany ogólnie.

     W listopadzie 1921 roku Sucharski pisemnie wyraził chęć kontynuowania służby wojskowej jako oficer zawodowy. Tak też się stało. Przyszedł kolejny awans. Na mocy dekretu Naczelnika Państwa z dniem 3 maja 1922 roku, ze starszeństwem liczonym od 1 czerwca 1919 roku, awansował na stopień porucznika. Od tego momentu życie skromnego oficera potoczyło się wytyczonym torem. Pozostając do 1928 roku w krakowskim pułku piechoty, Sucharski ukończył kilka kursów specjalistycznych. Przeszedł kolejno przeszkolenia: w warszawskiej Wojskowej Szkole Gazowej i Szkole Podchorążych, w centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu, w Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w Biedrusku koło Poznania i Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Dzięki odbytym kursom zdobył doświadczenie w zakresie służby liniowej, garnizonowej i prac mobilizacyjnych. Od 19 marca 1928 roku, gdy awansował na stopień kapitana, został przeniesiony do Kadry Oficerów Piechoty. W tym samym roku został oddelegowany w charakterze instruktora do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. Kolejne przeniesienie od dnia 4 października 1930 roku otrzymał dzięki osobistym staraniom.

     Służba w garnizonie 35. Pułku Piechoty w Brześciu nad Bugiem – mimo iż o taki przydział zabiegał Sucharski – nie była z pewnością szczytem marzeń trzydziestodwuletniego kapitana. Pełnił tam obowiązki adiutanta taktycznego pułku. W Brześciu pozostał do grudnia 1938 roku. Dwa lat wcześniej ukończył następne kursy (techniczno-strzelecki, unifikacyjno-doskonalący i dla dowódców batalionów) w rembertowskim Centrum Wyszkolenia Piechoty. Awans na stopień majora otrzymał w dniu 19 marca 1938 roku.

     Kłopoty z postępującą chorobą oczu u majora Stefana Fabiszewskiego, dotychczasowego komendanta gdańskiej reduty, przyspieszyły decyzję szefa biura personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych o wyznaczeniu na to stanowisko innego starszego stopniem oficera. Wybór padł na majora Henryka Sucharskiego. Do formalnego objęcia przez niego dowództwa polskiej placówki wojskowej doszło w dniu 3 grudnia 1938 roku.

      Większość autorów piszących o losach ostatniego komendanta składnicy zadawała pytanie, czy przeniesienie Sucharskiego do Gdańska było dla niego awansem zawodowym. Odpowiedź w wbrew powszechnemu przekonaniu, nie jest prosta. Z przebiegu dotychczasowej służby wojskowej wynika, że raczej tak. Wcześniej nie było mu łatwo otrzymać kolejne awanse na wyższy stopień oficerski. Dość rzec, że nominację na stopień majora otrzymał dopiero po dziesięcioletnim okresie oczekiwania. Widać, że nie mógł liczyć na zdecydowane poparcie u przełożonych. Jego wyjazd z Brześcia nad Bugiem do Gdańska – zdaniem zwolenników Sucharskiego – okazał się możliwy dzięki wysokim kwalifikacjom majora. Prawda jest inna.

     Inny ważny fakt wynikający z przebiegu dotychczasowej służby wojskowej majora zadecydował o jego awansie na stanowisko komendanta Wojskowej Składnicy Tranzytowej. Istotną informacją jest, że Henryk Sucharski przeszedł przeszkolenie i praktykę w Oddziale II Sztabu Głównego WP, a jego przełożonym był tam podpułkownik Sobociński, późniejszy szef Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego w WM Gdańsku, który go na to stanowisko wyznaczył. Zadziałała, więc tu najprawdopodobniej znajomość Sucharskiego z Sobocińskim, i jego szkolenie w II Oddziale. Zdolności wojskowe nie miały decydującego znaczenia przy jego wyborze na stanowisko komendanta WST.

     Okazuje się jednak, że odpowiedzialne zadania Wojskowa Składnica Tranzytowa otrzymywała wtedy, gdy garnizon zabezpieczał polski transport broni i amunicji przez port gdański, a więc kiedy jeszcze nie było jeszcze portu gdyńskiego. Później jednak magazyny amunicyjne ustawione wzdłuż torów kolejowych stały puste. Należy pamiętać, że o wyjątkowej roli tej placówki w wojsku polskim świadczy fakt, że już od drugiej połowy lat dwudziestych była ona dość często kontrolowana (zgodnie z prawem przez prezydenta policji gdańskiej lub jednego z jego zastępców). Tuż przed wojną przez tereny Westerplatte nie prowadzono już żadnego tranzytu, obsada garnizonu zaś pozostawała na miejscu, broniąc praw II Rzeczypospolitej do Wolnego Miasta Gdańska.

     Po przyjeździe Sucharskiego na Westerplatte, co miało miejsce w gorącym – wbrew grudniowym chłodom – okresie wzrastającego zagrożenia wybuchem wojny, nadrzędnym zadaniem komendanta było poprawienie zdolności do obrony placówki, powiększenie stanu osobowego jej załogi i rozbudowa dodatkowych umocnień polowych oraz przeszkód w terenie. Majorowi podporządkowani byli wszyscy żołnierze i pracownicy cywilni przebywający na terenie składnicy. Sucharski zaś podlegał szefowi Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej.

      W trzecim tygodniu marca 1939 roku załoga z Westerplatte została postawiona w stan ostrego pogotowia. Zaalarmowano wtedy również załogi okrętów floty wojennej. Od dnia 18 marca cały dywizjon niszczycieli oraz dywizjon okrętów podwodnych pozostawał w stanie podniesionej gotowości bojowej. Powodem były poczynania Hitlera, który szykował się do zbrojnej aneksji leżącej na Litwie Kłajpedy. Cztery dni później wyznaczone do tego celu okręty Kriegsmarine przeszły wzdłuż polskiego wybrzeża. Dodatkowym argumentem potwierdzającym słuszność podjęcia decyzji Kierownictwa Marynarki Wojennej (KMW) o wprowadzeniu stanu podwyższonej gotowości bojowej było prawdopodobne niebezpieczeństwo przyłączenia obszaru Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy i zaatakowanie Westerplatte.

     Kilka dni później – już po zajęciu Kłajpedy – jednostki niemieckie wracały trasą, którą przyszły. I ponownie w naszej flocie ogłoszono pełną gotowość. Były realne podstawy do obaw o składnicę. W kalendarzyku-notatniku majora Sucharskiego znaleziono luźną kartkę prawdopodobnie z tekstem depeszy, dotyczącej ewentualnej spodziewanej agresji Hitlera na Gdańsk. Pod datą 25 marca, godzina 10.25 – 10.30, czytamy:

     Możliwość niezapowiedzianej wizyty okrętów wojennych niemieckich w Gdańsku. Wzmocnić obserwację, w razie zbliżania lub wchodzenia do portu meldować.

      Pozorny spokój przyszedł dopiero wówczas, kiedy komendant został telegraficznie poinformowany o powrocie okrętów do baz w Niemczech.

      Od wiosny na terenie WST zintensyfikowano prace nad opracowaniem planów obrony reduty. Podczas trwających przygotowań wojsk niemieckich do uderzenia na Polskę na terenie Wolnego Miasta prowadzone były akcje polityczne i militarne, których celem było doprowadzenie do wcielenia Gdańska do Rzeszy:

     Rozpętano nieprzebierającą w środkach kampanię przeciwko miejscowym władzom polskim i mieszkającym w Gdańsku Polakom. Szczególnie szykanowano inspektorów celnych, polskich delegatów w Radzie Portu i Dróg Wodnych, polskich listonoszy. W połowie czerwca przybył do Gdańska hitlerowski minister propagandy Joseph Goebbels i wygłosił dwa przemówienia przepojone szowinizmem i nienawiścią do Polaków.

     Niepokojący rozwój wydarzeń na terenie Wolnego Miasta Gdańska – jak pisze Rafał Witkowski – spowodował, że po raz kolejny zaczęto rozmyślać nad możliwościami obronnymi składnicy. Zdawano sobie sprawę z ograniczeń własnych sił i środków, które pozwalały jedynie na krótkotrwały opór przy zmasowanych atakach oddziałów gdańskich:

     Dla zapewnienia skuteczności obrony do czasu nadejścia odsieczy polskich oddziałów wojskowych z Pomorza należało rozbudować system umocnień w terenie, zwiększyć ilość posiadanych środków walki oraz powiększyć liczebność załogi. Zgodnie z tymi ustaleniami opracowany został plan obrony, zatwierdzony następnie przez Sztab Główny w Warszawie.

     Do końca sierpnia zakończono takie prace budowlane, jak: tworzenie przeszkód saperskich, przerzedzenia lasu, postawienie kilkurzędowych zasieków z drutu kolczastego, stanowisk ogniowych czy budowy placówek. Większość robót prowadzono wyłącznie w nocy, przy zachowaniu jak najdalej idących środków ostrożności. Na dzień prace przerywano, a obiekty dokładnie maskowano.

Major załamał się pierwszy

     Po bombardowaniu (2 września [1939 roku], w sobotę po południu), [major Henryk] Sucharski kazał wywiesić białą flagę. Palono dokumenty w piwnicy. Dąbrowski się nie zorientował, że był taki rozkaz, że biała flaga już wisi. Gdy tylko doszło to do niego – natychmiast flagę zdjął. [?] Jak długo wisiała flaga – nie potrafi określić. Nie potrafi powiedzieć, czy Niemcy ją wówczas zobaczyli, ale przypuszcza, że tak. O rozkaz kapitulacji [kapitan Franciszek] Dąbrowski, [porucznik Stefan] Grodecki [przezywany – „Żabą”] robią Sucharskiemu gorzkie wyrzuty. Sucharski jest w szoku, najczęściej lamentuje z powodu zabicia w czasie nalotu swego ordynansa [strzelca] Józka Kity. Gdy usłyszał, że Dąbrowski kazał zdjąć białą flagę – wpadł w jakiś atak. Zaczął się trząść i bełkotał z pianą na ustach. Wezwano dr. [kapitana Mieczysława] Słabego. Przypinają majora pasami do łóżka, jakaś deszczułka w usta. Atak epilepsji? Medykamenty, potem Sucharski długo spał. Pod wieczór Niemcy szli ławą na Westerplatte. Zmasowany atak. Kazałem do nich strzelać naszym. Atak czy szli zajmować poddające się Westerplatte? Powinien być o tym jakiś znak w niemieckiej prasie gdańskiej tego czasu. Od chwili załamania się majora Dąbrowski przejmuje dowodzenie samodzielnie. Dotąd dowodzili wspólnie. Dąbrowski był dowódcą kompanii karabinów maszynowych, żołnierze podlegali bezpośrednio jemu.

     Sprawę przypadłości majora znało niewiele osób. Ukrywano to przed załogą. Sucharski przebywał w pokoju dowodzenia, razem z Dąbrowskim. Zachowuje pozory, jakby nadal dowodził major i że wszystko jest w porządku. Powiedział [Dąbrowski], że to miało dla niego zasadnicze znaczenie. Sucharski później [gdy minął okres po ataku i doszedł do formy] chodził po budynku, agitował podoficerów, żeby nalegali na szybką kapitulację. Denerwowało to Dąbrowskiego. Wyczuł, że Sucharski wbrew niemu, bez jego zgody nie wyda rozkazu [kapitulacji].

     Po dwóch lub trzech dniach major wyszedł z załamania, ale nigdy nie doszedł do zwykłej swojej formy. Stale był przybity.

     Ta wstrząsająca relacja, burząca dotychczas znaną prawdę o dowódcy Westerplatte, majorze Henryku Sucharskim, została spisana pod koniec lat pięćdziesiątych podczas spotkania Janusza Roszki, krakowskiego reportażysty i eseisty, z Franciszkiem Dąbrowskim. Na długie lata plik kartek z zapisem rozmów z Dąbrowskim spoczął w kartonowej teczce zatytułowanej „Westerplatte”. Dopiero trzydzieści pięć lat później po opisywanych wydarzeniach Janusz Roszko odważył się opublikować niezwykle kontrowersyjną relację zastępcy dowódcy Wojskowej Składnicy Tranzytowej. Wcześniej związany był obietnicą złożoną byłemu zastępcy Sucharskiego, że przez ćwierć wieku nie wykorzysta tych rewelacji. Żył więc świadomością, iż jest w posiadaniu tajemnicy, która zniweczy piękną legendę – legendę, którą naród uważa za własną i świętą. Długo zbierał się na odwagę. Najlepiej oddają to jego słowa skierowane do Andrzeja Drzycimskiego, autora monografii o majorze Henryku Sucharskim:

     […] Minęło 25 lat i ja nie mam odwagi… Powinienem był relację Dąbrowskiego spisać i złożyć ją, dajmy na to, w Bibliotece Jagiellońskiej i dodać kolejne 25 lat karencji, może więcej. Gdy człowiek jest w posiadaniu jakiejś informacji, która go uwiera, nie bardzo wie, co z nią zrobić. W powieści Westerplatte broni się jeszcze wieloma odezwaniami Sucharskiego markuję załamanie, ale nie opisuję samej sceny.

     Momentem przełomowym, który przekonał Roszkę do wyjawienia tajemnicy, był dopiero apel komandora Witkowskiego, zachęcający reportera do opublikowania treści rozmów z Franciszkiem Dąbrowskim. O niezwykłej wartości źródłowej owych notatek pierwsi przekonali się Czytelnicy tygodnika „Polityka”. Na łamach prasy ogólnopolskiej i lokalnej rozgorzała gorąca dyskusja. Byli westerplatczycy i ich sympatycy zarzucali dziennikarzowi, że celowo przekłamuje fakty. Ponadto, krytyce poddano także osobę najbliższa sercu Franciszka Dąbrowskiego – córkę Elżbietę, która zabierając głos na forum publicznym i publikując fragmenty wspomnień ojca na temat dowodzenia garnizonem, została uznana przez grono zwolenników Sucharskiego za osobę odpowiedzialną za zamach na narodową świętość!

     Dlaczego o kulisach załamania psychicznego ostatniego komendanta bastionu, którego bezpośrednią przyczyną był ciężki nalot niemieckich bombowców dnia 2 września, praktycznie nic dotychczas nie wiedzieliśmy? Czy w tej sytuacji może dziwić reakcja części naszego społeczeństwa, które z oburzeniem przyjęło sensacyjne publikacje Roszki? Dla większości członków tej grupy teza o psychicznym załamaniu majora już w drugim dniu wojny jest nie do przyjęcia. Jakakolwiek krytyka pod adresem Henryka Sucharskiego uważana jest wręcz za przejaw braku patriotyzmu. Dla osób broniących utartych prawd żadne relacje naocznych świadków nie są wiarygodne. Panuje powszechna opinia, że wobec braku dokumentów archiwalnych, mówiących o chwilowym zasłabnięciu komendanta, i w związku z tym przekazania dowództwa obroną Westerplatte kapitanowi Franciszkowi Dąbrowskiemu, nie może być mowy o przyjęciu innej niż uznawana dotąd za pewnik prawdy historycznej. Wiemy ponad wszelką wątpliwość, że historycy nie dysponują takim dokumentem. Czy w takim razie nie ma innych dowodów świadczących na korzyść Franciszka Dąbrowskiego? Okazuje się, że opinia tego oficera krytykująca postawę moralną Sucharskiego nie należy do całkowicie odosobnionych.

     Nim jednak podejmiemy ten temat, śledząc losy obrońców WST podczas siedmiodniowej obrony Westerplatte, przytoczmy fragment wywiadu historyka wojskowości komandora dr. Rafała Witkowskiego, udzielonego w październiku 1993 roku dziennikarzowi dziennika „Głosu Wybrzeża”:

     Dowód to wynik procesu naukowego, w którym główną rolę odgrywają źródła historyczne. Wśród nich pierwszoplanowe to dokumenty. Dokumentu odnoszącego się do postawy mjr. Henryka Sucharskiego po nalocie 2 września, a więc dokumentu stwierdzającego złożenie przysięgi przez osoby, które były świadkami jego załamania się, jak również zawierającego zobowiązanie komendanta składnicy do wytłumaczenia się po wojnie ze swego dowodzenia – nie ma, należy więc pogodzić się z faktem, że takowego nie odnajdzie się w przyszłości. W straszliwej bitwie jaka toczyła się na Westerplatte, a szczególnie bezpośrednio po nalocie, w kompletnym zamieszaniu nie było warunków do redagowania oficjalnych dokumentów. Zresztą wówczas część załogi w koszarach zajęta była czynnością dokładnie odwrotną – paleniem szyfrów i dokumentów. Skoro brak dokumentów oficjalnych, źródeł drukowanych, historyk sięga do źródeł pomocniczych, jakimi są m.in. relacje osób uczestniczących w opisywanych wydarzeniach.